LIke

Tuesday, August 22, 2017

Vawleipi Khuacaan Thlen Ning Kong Ah Theih Herhmi (I)

Vawleipi Khuacaan Thlen Ning Kong Ah Theih Herhmi (I)

Image result for Climate Change


Salai Van Bawi Mang| 2017 July| Khuacaan thlennak (Climate Change) nih hin nifatin minung pawngkam kan nun ah biaktak tein a chiatnak lei tampi a chuahpi tawn. Cu ruangah a thancho thluahmah mi kan chan ah hin mah khuacan thlennak nih a chuahpi mi hi kan dohdal khawh ve nakhnga ding caah cun a hmun mi thanchonnak hi kan ngeih a herh.
 Cucu, atang lei kan ton ciami harnak le kilvennak he a pehtlai mi theih awk tete hun zohti hna usih. 
KhuacaanThlennak cu zeidah a si?
Kan pawmgkam ah a um mi thli chung hna ah hin gas phun tampi an um. Cu chung ah cun vawlei caah a biapi a simi cu Greenhouse gas tiah an auh. Cucu fawinak in kan fianh sicun; nilinh lak ah puan i aih in na ih sicun puan i thuanh lo in na ummi nakin a let in a lin deuh hnga. A ruang cu puan nih nika in a rami lumnak kha a dawp caah a linh deuhnak cu a si. Cu bantuk thiamthiam in Greenhouse gas nih lumnak kha nika in an lak i vawlei he naihniam tein an um caah vawlei pi kha a lumter ternak a si i mah hi um hla sehlaw vawlei pi cu minung caah a kik tuk ding le um khawh lo nak hmun ah a si hnga. Cu Greenhouse gas nih cun nika in a lum mi a dawp i vawlei cu lumnak a pek. Cucun, Pathian ser ning in amah kel in an um kal peng. Asinain, 20 kumzabu a lai hrawng in minung hna thilser ruang in vawlei mpi amah riantuan ningkel in a tuan ko mi kha atu cu gas tam tuk a chuah tikah vawlei pi cu nikhat hnu nikhat a linhnak hi a hun chuah ti khawh a si. 
Zei Bantuk Thil Hna Nih A bik In A Chuahter? 
A ruang tampi a um ko lai. Sihmanhselaw, a bualtlak in kan zoh sicun; Datsi, coal, diesel le a dang zinan hna mei khangh in a chuakmi khu hna, motor, motor-cycle le sehzung pawl nih an chuah mi a thurnawm mi khu tbk. tete hi an si. Cun, thingkung hna tamtuk hau hi a si. A ruang cu thingkung nih kum saupi tiang carbon dioxide a rak dawp ciami, (khon ciami) vialte kha thingkung a thih hnu asiloah mei khangh hnu cun thli chung ah a lut than. 
Khuacaan Thlennak Nih A Chuahter Mi Hna;
Khuacaan thlennak  hi a tam deuh cu minung hna tuahsernak in a chuakmi a si ti khawh cu a si. Cun, nikhua caan hna hi a ram in siseh, ramkulh in siseh, a khua in an i dang dih hna. Hmunhma an i khat lo hna bang in minung nih kan tuahser mi hna zong cu an i khat lo.  Asinain, cu nih a chuahter mi cu dengteo in siseh, tlaideuh in chiatnak lei a chuahter tawn. Kum khat, kum hnih ah a chuahter lo hmanh ah kum saupi a rauh hnu ah a chuak than tawn. Cucaah, khuacaan tuaktannak lei zong ah harnak a chuahter i pawngkam ah kokek rawhralnak ti bantuk zong a chuahter lengmang tawn. 
Kawlram hnu lei tuanbia zoh sicun kokek rawlralnak hi kan rak tong bal tuk lo. Asinain, atu ah cun tihnung ngaimi ni khuacaan nih a kan phak hi a tam cang. A ruang hna cu sau a hmun lo ding thanchonak a si mi hna kan chim a si ah cun tlang le thingkung hna hau dih, ti a lian khawhnak hmun ah inn sak le pawngkam zohkhennak lei hna a um lo tikah Kawlram mipi humhimnak le runvennak um lo in harnak kan tong. Cu harnak kan ton hnu in le khuacaan thlennak he pehtlai in Kawlram ah a biapi bik in zuamcawhnak kan ngeih mi hna cu dinti lianh, ti hman awk um lo in ti harnak, khua linnak le nikhua amah ningkel si loin um ti hna hi a fawi bik in kan hmuh khawh mi hna cu an si. Cu hna cu fiang deuh in hun zoh rih hna usih.  
Tiliannak
Kawlram ah ruah tamtuk in ruah a sur i rili ti hna an lian caah tlangcung i ti thlum hna sinah a al mi ti kha aa cawh. Cutin aa cawh caah facang, pe ti bantuk cinthlak hna le zuatmi nga hna nan unnak a hrawh dih. Tch. ah 2008 ah Nargis thlihran kan zoh sicun; minung 85,000 tiang an nunnak a liam i, inn ting 7 tiang a rawk. Cun, saram hna tampi an thi. Nargis ruangah a rawkmi lei hna cu caan saupi tiang an rawk. Cu lawng si loin Nargis hlan ah a chuakmi facang chuakmi le a tu a chuakmi a lo ti lo. A hlan i a chuak tawnmi a cheu men lawng a chuak cang. Cun, ruang ah mipi hna cu kum thum chung cu inn ngeih lo in chitkhat dornak men inn ah an um. Cun, a  rawkmi an lei pawl remhnak caah phaisa cuai in an i nun caah a donghnak ah cun leiba in an nunnak lam cu an kal thluamah. Cu ve bantukin kanmah Chinram kan hun zoh sicun 2015 July in August ah kan tuar ve cang. Inn a rawkmi vialte kha a cozah nih a sak piak ko hna nain hman awk tlak lo caah leiba in cheukhat cu an um rih. A ruang bik cu a cozah nih ti lianhnak lei runvennak simanking an rak ngei lo caah hitin kan tonnak a si. 
Dinti harnak (Water Shortage) 
Nikhua thlennak nih a chuahpi rihmi cu ti harnak hi a si i caan saupi tiang ti harnak chuahter a si lo ah ti har lengmang hi a si ter. Hi nih a chuahter mi cu minung le saram hna caah nitin dinti le pawcawmnak caah harnak a kan pek. Cu hlei in zawtnak tampi a chuahpi hlei ah cinthlak hna zong a hrawh dih. Tahchunhnak ah kan zoh sicun; 2010 hrawng in Kawlram ah ti harnak buainak hi kan hun ton thluamah. Irrawaddy ramthen lei kan zoh sicun khua tampi hna cu an tikor hna ti a car dih caah vawlei tang ah ti an dopnak ah caan tampi an dih i an nun nikhat pawcawmnak ah harnak an tong. Cu lawng si loin Pago ramthen lei kan zoh rih sicun ti thiang mi hna an car dih tikah dinti thianglo hna an ding i khuami tampi cu zawtnak tampi an ngei. Kan nih Hakha lei kan zoh rih sicun kum khat hnu kum khat ti kan eidin tete a har taktak. Cu nih a chuahter mi hna cu, phaisa a dih, ti a har caah ti thiang din khawh loin zawtnak a chuahter, caan a pamter, a hlei in sifak le mi ngei deuh timi kar ah i nehsawh, namnehnak ti bantuk tete harnak tampi a chuahter tawn. 
Khuacaan Linnak (Elinyo)
Nikhat hnu nikhat vawleipi hi a lin thluamah bantuk in nikhua caan zong nikhat hnu nikhat in a chia thluamah. A hlan nikhua caan he aa lo ti lo. Khuasik caan ah a hlannak in sik chinchin i, thal caan ah lin chinchin ti bantuk in a um cang. Cun, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) nih hi hnu kum 50 chung ahhin nikhat hnu nikhat a lin deuh thluamah lai tiah a chim. Cu ve bantuk in Kawlram i a linhnak zong cu a kai thluamah ti zong hmuh khawh a si ve. Tahchunnak ah kan zoh sicun, 2010 thal ah Kawlram chung a linh ning hi thlahnih chung a si i cucu kum sawmli chung ah a cang ballo mi a linh biknak 47 degree tiang a phan. Cu ruangah Mandalay (myo) khua pakhat lawng ah minung 230 ringlo cu zarhkhat chung an thi. Cun, Yangon zong a linh tuk caah ti kha cite bantuk in an rak hman. Cun, IPCC a ruahdamnh ning ah Kawlram i a linhnak hihi nak in a lin deuh thlaumah lai tiah an chim. 
Khuati caan Thlennak
A fawi bik in mah hihi kan cuanh sicun thal caan le khuasik kha amah kelning nakin tuan deuh in maw a siloah tlai deuh ah maw a chuahter. Cun, fur caan ah cun hawidang nakin maw rang deuh ah maw a siloah tlai deuh ah a sur a silaoh sur lo in caan saupi tiang um ti bantuk hi ton khawh ton a si.  Hiti aa thlen ruang ah nifatin minung kan pawcawmnak ah tam ngai impact a chuahter. Tahchunnak ah; Laimi kan sining in cun zeitik caan ah dah cinthlak pawl a ci kan chiah i zeitik in dah zun caan a si lai ti bantuk tuaktannak ah harnak tampi a kan pek. Cun, a thlen a tuan deuh ah siseh, a tlai deuh zong ah i ruahcia khawh lo mi le ruahdamh lo piin a ruah hna a sur ah cun cinthlak tete an thi kho i chawlehnak lei zong ah biatak tein a kan hnursuan kho. Cutin a thlennak hi 1980 hnu in Kawlram ah ruahsur caan hi nikhat hnu nikhat a tawi deuh thluamah cang i kum hleinga chung ah biatak tein aa thlen hi fiangte in hmuh khawh a si. Tch; ah Kayin ramkulh ahhin khuacaan tlennak a diklo caah le ruah a surmi a hmanlo caah kum kul chung ah cinthlak a chuakmi a tlawm thluamah i mizapi or khuami hna sifah an tuar ngai. Cu bantuk in aa thlen ruangah chawlehnak lei siseh, bawmcawmnak lei tiang kha a kan hnurzawh i a luancia kum hna i a chuak tawnmi nakin 30% hrawng a zor deuh ton ti a si. Lairam ah zong ah lei a tuahmi le tlanglo a tuahmi hna zong harnak tampi an tong cang i cheukhat khua ahcun ruah lo piin fur tlak a tuanh deuh caah tlanglo ca tiin an vahmi hna zong mei duah manhlo in an um i kum khat ca an pawcawmnak tiang harnak a pek hna. 

References;
 Ipcc Fourth Assessment Report: Climate Change 2007
"Water Shortages Sweeping Burma," Democratic Voice of Burma, 10 May 2010
 Shortages Hit Central Burma," The Irrawaddy, 11 May 2011.
Advocating for Sustainable Development in Myanmar
Theihternak; Part (II) ah Ti le Thingkung kong lei le Cozah nih Khuacaan Thlennak Ah Runvennak ding a ngeih mi policy kong kan zoh than hna lai. 

Share This!



No comments:

Post a Comment

Na ka len caah ka lawm tuk. Cun hi a cunglei na rel dih in,
A dang na hawi le sinah na ' Share ' khawh men hna lai ti zumhnak ka ngei.

" Tlawm tein rel ko law, tampi tuin ruah khawh i zuam "

Lunglawmhnak he,
Van Bawi Mang ( Chungkuh )
https://www.facebook.com/Chungkuh

Rel Tam Bik

About